Ο λαϊκισμός στο κρεβάτι της ψυχανάλυσης

Οταν ο Ζίγκμουντ Φρόιντ αποφάσισε να ξαπλώσει τον λαϊκισμό στο κρεβάτι της ψυχανάλυσης, οδηγήθηκε σε μερικά πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Ηταν οι αρχές του 1920 και η Ευρώπη όδευε ασυγκράτητη προς το βάραθρο των ολοκληρωτισμών. Ο Φρόιντ διέγνωσε τη δυσκολία του ατόμου εκείνης της εποχής να αντέξει το βάρος της ελευθερίας του, καθώς και το μερίδιο της αβεβαιότητας και της αστάθειας που συνεπάγεται. Ο πατέρας της ψυχανάλυσης έβλεπε τους ανθρώπους της εποχής του να αναζητούν προστασία από τη μοναξιά της ελευθερίας και της προσωπικής ευθύνης. Μόνο μια πατερναλιστική φιγούρα μπορούσε να προσφέρει προστασία στον μεγάλο ομοιογενή όγκο της μάζας. Αν το υλικό που τροφοδοτούσε τους ολοκληρωτικούς λαϊκισμούς του 20ού αιώνα ήταν το Ιδανικό του Αγώνα, αυτός που θα μπορούσε να το ενσαρκώσει ήταν ασφαλώς ένας Ηγέτης. Ο κόσμος του Μεσοπολέμου λάτρεψε εκείνους που τον απάλλαξαν από την ελευθερία του, προσκύνησε εκείνους που του στέρησαν τα δικαιώματά του.
Ο Φρόιντ μάς προσφέρει μια οξυδερκή ανάλυση του λαϊκισμού της εποχής του. Αλλά σχεδόν έναν αιώνα από τότε η ανάλυσή του δεν μπορεί να εξηγήσει τη σημερινή μορφή του. Οπως σημειώνει ο Μάσιμο Ρεκαλτάτι στη Ρεπούμπλικα, η μήτρα του σύγχρονου λαϊκισμού δεν είναι το πατερναλιστικό όραμα ενός ηγέτη.

Ο σύγχρονος λαϊκισμός ανήκει σε μια εποχή που μπορεί να χαρακτηριστεί μεταϊδεολογική.

Το Ιδανικό του Αγώνα έχει δώσει τη θέση του σε έναν ατομικισμό, κύριο χαρακτηριστικό του οποίου είναι η αντιπολιτική και ο οποίος υποδέχεται με κυνισμό την έννοια του κοινού καλού.

Ο σύγχρονος λαϊκισμός δεν τρέφεται από μια μεγάλη ιδέα - λιγότερο ή περισσότερο παρανοϊκή. Τρέφεται από τη διαφήμιση και την τεχνολογία. Δεν είναι πια μια ασθένεια της ιδεολογίας, όπως παρατηρούσε η Χάνα Αρεντ.

Κι εκείνη η ελευθερία από την οποία ζητούσαν να βρουν καταφύγιο οι μάζες τον περασμένο αιώνα είναι σήμερα ο δούρειος ίππος των μεταϊδεολογικών λαϊκισμών της σύγχρονης εποχής.

Ο σύγχρονος λαϊκισμός φιλοδοξεί να διαμορφώσει έναν πολίτη ελεύθερο (δηλαδή απαλλαγμένο) από τους θεσμούς, από την πολιτική, από την Ευρώπη. Η ελευθερία έχει αναχθεί σε ένα δικαίωμα που σου επιτρέπει να κάνεις ό,τι θέλεις χωρίς να λαμβάνεις υπόψη σου τον Αλλον, που σου επιβάλλει να αδιαφορείς για διαδικασίες, νόμους, ιστορικές συνθήκες.

Η ίδια η έννοια του Νόμου αντιμετωπίζεται με καχυποψία, σαν ένα πρόσκομμα στη δικαιωματική επιδίωξη της πλήρους ελευθερίας.
Τι θα μπορούσε να σταματήσει τη διαβρωτική δύναμη του λαϊκισμού; Ισως ο πούρος πραγματισμός. Ενα λαμπρό παράδειγμα μας προσέφερε τη δεκαετία του 1970 ο Μόγκενς Γκλίστρουπ. Ο δανός πολιτικός, θυμίζει ο Γκίντεον Ράχμαν στους Φαϊνάνσιαλ Τάιμς, έκανε αίσθηση την εποχή του Ψυχρού Πολέμου προτείνοντας στην κυβέρνηση της χώρας του να αντικαταστήσει τις ένοπλες δυνάμεις με ένα ηχογραφημένο μήνυμα που θα έλεγε στα ρωσικά μία λέξη: «Παραδιδόμαστε». Αν μη τι άλλο, ο πραγματισμός σού επιτρέπει να πρωτοτυπείς.
ΤΑ ΝΕΑ 23/24 - 2 - 2013